Travmatik Hadisə nədir və onun təsirləri nələrdir?

Travmatik hadisə dedikdə, insanın və ya yaxınlarının ölüm və ya ciddi yaralanma riski ilə qarşılaşdığı vəziyyətlər nəzərdə tutulur. Hər hansı hadisənin travmatik təsiri, insana və onun bu hadisəyə münasibətinə bağlıdır. Şəxsi təcrübələr, emosional dayanıqlılıq və hadisənin necə qəbul edilməsi həmin hadisənin travma kimi dəyərləndirilməsinə səbəb ola bilər.

Müalicə olunmayan travmalar zamanla uzunmüddətli psixoloji təsirlərə səbəb olur və Travma Sonrası Stress Pozuntusunun (TSSP) yaranmasına gətirib çıxara bilər. TSSP şəxsin həyati təhlükə yaradan hadisədən sonra gecikmiş psixoloji reaksiyası kimi ortaya çıxır və hadisədən sonra bir neçə həftə, ay və ya il ərzində inkişaf edə bilər.

Təbii fəlakətlər, qəza, itki, müharibə, zorakılıq, ağır xəstəliklər və digər sarsıdıcı hadisələr Travma Sonrası Stress Pozuntusunun(TSSP) yaranma ehtimalını artıran amillərdir.

TSSP-nin əlamətləri hansılardır?

• Yuxuya getməkdə, və ya yuxunu davam etdirməkdə çətinlik çəkmək, kabus görmə
• Gərginliyin artması və ya tez əsəbiləşib özündən çıxma halları
• Pis hadisə olacaq hissi və ya bu pis hadisəyə hazır olmaq hissi
• Diqqəti toplamaqda və davam etdirməkdə çətinlik
• Hadisə ilə bağlı xatirələrin tez-tez xatırlanması və təcrid olunma halları
• Hadisənin təkrar baş verəcəyi düşüncəsi
• Reallıqdan qopma - başqaları məni anlamır düşüncəsi
• Hadisəni xatırladan vəziyyətlərdən və yerlərdən narahat olma, uzaqlaşma
• Gələcəklə əlaqəli plan qurmaqda çətinlik çəkmək

TSSP-nin müalicəsində əlamətlərin dərəcəsindən asılı olaraq həm dərman müalicəsi,yəni psixiatrik müalicə, həm də elmi tədqiqatlara əsaslanan fərqli psixoterapiya növlərindən istifadə edilməkdədir. Bu psixoterapiya növlərindən biri Koqnitiv İşləmə Terapiyasıdır. Koqnitiv İşləmə Terapiyası / KİT (Cognitive Processing Therapy / CPT) Travma Sonrası Stress Pozuntusu (TSSP) və digər travmaya bağlı psixoloji narahatlıqların müalicəsində istifadə edilən elmi əsaslı psixoterapiya növüdür. KİT-in əsas məqsədi, travmatik hadisələrdən qaynaqlanan mənfi düşüncə tərzlərini müəyyənləşdirmək, bu düşüncələrin yenidən işlənməsi və daha realist, düşüncələrlə əvəz olunmasını təmin etməkdir.

Koqnitiv İşləmə Terapiyasının Faydaları Nələrdir?

• Travma ilə bağlı təhrif olunmuş düşüncələri aşkar edir və dəyişdirir. Bununla travmatik hadisələrin yaratdığı emosional yükü yüngülləşdirir.
• Mənfi inancları realist və pozitiv inanclarla əvəz edir, insanın özünə və dünyaya baxışını dəyişməyə kömək edir.
• Emosiyaların idarə edilməsinə dəstək olur, təşviş, depressiya və qəzəb kimi hisslərin azalmasına səbəb olur.
• Özünə olan inamını bərpa etməyə kömək edir. Şəxsin öz dəyərliliyini və gücünü yenidən kəşf etməsini təmin edir.
• Gündəlik funksionallığı artırır, insanın sosial və peşə həyatına qayıtmasına yardım edir.
• KİT ilə əldə olunan müsbət dəyişikliklər uzun müddət davam edə bilər. İnsanlar terapiyada öyrəndiklərini gələcəkdə də istifadə edərək psixoloji sağlamlıqlarını qorumağa davam edə bilərlər.

Koqnitiv İşləmə Terapiyasının Əsas Prinsipləri nələrdir?

• Travmatik hadisənin mənasını araşdırmaq: Terapiya zamanı travmatik hadisənin fərd üçün nə məna daşıdığı üzə çıxarılır. İnsanlar travma zamanı və ya sonrası bəzi zərərli inanclar inkişaf etdirə bilərlər, məsələn, "Mən zəifəm," "Mən təhlükəsiz deyiləm," və ya "Bu, mənim günahımdır."
• İlişib qalma düşüncələrinin müəyyən edilməsi: KİT, fərdin travmaya dair zərərli inanclarını ( günahkarlıq, təhlükəsizlik, güvən, nəzarət və yaxınlıqla bağlı inanclar) müəyyən edir. Bu inanclar çox vaxt qeyri-real və ya həddən artıq ümumiləşdirilmiş olur.
• Koqnitiv yenidən çərçivələndirmə: Terapevt fərdin mənfi və qeyri-real düşüncələrini daha sağlam inanclarla əvəz etməyə kömək edir. Bu, "dəlil" üzərində düşünməyi və inanclarını sınamağı əhatə edir.
• Travmatik hadisəni yenidən işləmə: Burada travmanın detallarına baxaraq emosional təcrübəni təkrar işləmək və bu təcrübənin insanın indiki həyatına olan təsirini azaltmaq nəzərdə tutulur.
• Hisslər və düşüncələr arasındakı əlaqənin izahı: KİT fərdlərə öyrədir ki, onların duyğuları çox vaxt hadisələrin özündən daha çox, hadisələrə dair düşüncələri ilə əlaqəlidir.

KİT Zamanı Əsas Addımlar Hansılardır?

• Psixomaarifləndirmə: Terapiya,əsasən ,travma, TSSP simptomları və düşüncə-duyğu-davranış əlaqəsi haqqında psixotəlim ilə başlanılır.
• Travmatik hekayənin yazılması: Fərddən başına gələn travmatik hadisəni psixotəlimə uyğun olaraq yazması istənilir. Bu proses travmatik xatirələrdən qaçmağı dayandırmağa kömək edir.
• Təhlil: Fərdin travmatik hadisə ilə bağlı təcrübəsi və düşüncələri təhlil edilir. Burada əsas məqsəd travmatik xatirələrin yaratdığı zərərli inancları dəyişməkdir.
• Yeni inancların formalaşdırılması: Zərərli inancların əvəzinə daha funksional və sağlam inancların təməli qoyulur.

Koqnitiv İşləmə Terapiyasının Effektivliyi

Elmi tədqiqatlar göstərir ki, KİT TSSP simptomlarını azaltmaqda çox təsirli bir terapiya üsuludur. Bu terapiya həm də depressiya və stress simptomlarını aradan qaldırmaqda kömək ola bilir.

KİT, adətən, 12-20 sessiyadan ibarət olur .Bu terapiya metodunu yalnız ona bələd olan mütəxəssislə işləmək tövsiyə olunur.

Klinik Psixoloq

Günel İsgəndərli.